Tổng quan ngắn gọn
THIẾU MÁU TRONG THAI KỲ rất phổ biến. Thai kỳ làm tăng thể tích huyết tương nhanh hơn khối hồng cầu. Hiện tượng này gây “thiếu máu sinh lý” nhẹ. Sự giãn loãng mạnh nhất vào tam cá nguyệt hai. Cuối thai kỳ, huyết tương ngừng tăng nhưng khối hemoglobin vẫn tiếp tục tăng. Đây là sinh lý bình thường.
Thiếu máu trong thai kỳ là gì?
Các ngưỡng được chấp nhận rộng rãi: Hb <11 g/dL (3 tháng đầu). Hb <10,5 g/dL (3 tháng giữa). Hb <11 g/dL (3 tháng cuối). Mốc này tương ứng khoảng Hct <33% ở 3 tháng đầu và cuối.
Nhu cầu sắt của mẹ bầu
Mẹ bầu cần gần 1000 mg sắt trong suốt thai kỳ. Khoảng 300 mg cho thai và nhau. Khoảng 500 mg cho tăng khối hồng cầu mẹ. Phần còn lại mất khi sinh. Nếu không bổ sung, đa số sẽ thiếu sắt.
Các hội nghề nghiệp khuyến cáo bổ sung tối thiểu 27 mg sắt nguyên tố mỗi ngày. Lượng này có trong hầu hết vitamin trước sinh.
WHO khuyến nghị thường quy: 30–60 mg sắt + 400 µg acid folic mỗi ngày.
Nguyên nhân thường gặp
Thiếu sắt: nguyên nhân bệnh lý chủ yếu của thiếu máu thai kỳ. Danh mục nguyên nhân thường gặp đã được tổng hợp trong giáo trình sản khoa.
Thiếu máu sinh lý: do giãn loãng huyết tương như đã nêu.
Thiếu folate/B12, bệnh mạn, mất máu, huyết tán, thalassemia: cần nghĩ đến khi lâm sàng không điển hình.
Dấu hiệu nhận biết
Mệt, xanh xao, khó thở, hồi hộp, choáng váng. Trường hợp thiếu sắt có thể xuất hiện pica. Mẹ có cảm giác thèm ăn đá, bột ngô, hoặc đất sét. Khi có dấu hiệu này, hãy báo ngay bác sĩ.
Nguy cơ cho mẹ và bé
Thiếu máu liên quan tăng nguy cơ truyền máu, thai chậm tăng trưởng, điểm Apgar thấp, và tử vong chu sinh. Điều trị thiếu sắt giúp giảm tỷ lệ truyền máu khi sinh.
Một điểm nghịch lý: Hb mẹ quá cao cũng tăng nguy cơ bất lợi chu sinh. Có thể do huyết tương tăng kém. Nguy cơ thai chậm tăng trưởng tăng khi Hb cao bất thường đầu thai kỳ.
Phân biệt nhanh: sinh lý hay bệnh lý?
Sinh lý: giảm Hb/Hct nhẹ, không triệu chứng rầm rộ. Liên quan giãn loãng.
Thiếu sắt: ferritin giảm, hồng cầu nhỏ nhược sắc có thể xuất hiện. Ferritin giảm là chỉ dấu quan trọng.
Nguyên nhân khác: MCV tăng, giảm dòng tế bào khác, hình thái bất thường. Cần đánh giá theo thuật toán chuyên khoa.
Chẩn đoán phòng khám
Công thức máu và chỉ số hồng cầu.
Ferritin huyết thanh là xét nghiệm mấu chốt. Ferritin thấp xác nhận thiếu sắt. Trong thai kỳ, ferritin có xu hướng giảm. Ngưỡng rất thấp (10–15 µg/L) gợi ý thiếu sắt rõ rệt.
Bổ sung xét nghiệm tùy tình huống: sắt huyết thanh, TSAT, hồng cầu lưới, phết máu ngoại vi, tầm soát hemoglobinopathy khi phù hợp.
Điều trị theo mức độ
1) Bổ sung thường quy (phòng thiếu sắt)
- Uống 27–60 mg sắt nguyên tố mỗi ngày. Dùng chung 400 µg acid folic. Nên uống từ sớm và đều đặn.
- Có thể tăng liều 60–100 mg/ngày nếu bắt đầu muộn, đa thai, Hb thấp, hoặc tuân thủ chưa tốt.
2) THIẾU MÁU TRONG THAI KỲ do thiếu sắt (điều trị)
- Sắt uống: muối sắt thông dụng đủ hiệu quả. Tổng liều điều trị khoảng 200 mg sắt nguyên tố mỗi ngày khi thiếu máu rõ. Ưu tiên dùng đường uống nếu dung nạp.
- Sắt tĩnh mạch: dùng khi không dung nạp sắt uống, kém đáp ứng, hoặc thiếu máu nặng ở tam cá nguyệt hai/ba. Sắt sucrose an toàn hơn so với sắt dextran cũ.
- Theo dõi đáp ứng: Hb và ferritin sẽ tăng sau điều trị đủ liều. Cả sắt uống và sắt tĩnh mạch đều cải thiện chỉ số.
3) Khi nào cần truyền máu?
Chỉ cân nhắc khi thiếu máu nặng, có triệu chứng rõ, hoặc đang chảy máu. Người thiếu máu mức trung bình, huyết động ổn, thường không cần truyền máu.
Dinh dưỡng hỗ trợ chữa thiếu máu
Tăng thực phẩm giàu sắt: thịt đỏ, gia cầm, cá, trứng, đậu, rau lá xanh, ngũ cốc tăng cường sắt.
Kết hợp vitamin C trong bữa ăn để tăng hấp thu sắt. Ví dụ: cam, cà chua, dâu, ớt chuông, bông cải.
Tránh uống trà, cà phê, sữa cùng thời điểm dùng sắt. Điều này giúp hấp thu tốt hơn. (Khuyến cáo dinh dưỡng thực hành; tham chiếu chung từ mục sắt và vitamin thai kỳ).
Lịch tầm soát tại phòng khám
Lần đầu khám thai: làm công thức máu cơ bản.
Tuần 24–28: lặp lại xét nghiệm để phát hiện THIẾU MÁU TRONG THAI KỲ mới xuất hiện. Cân nhắc kiểm tra ferritin khi nghi ngờ thiếu sắt tiềm ẩn. (Thực hành dựa trên tầm soát và hằng số học thai kỳ)
Câu hỏi thường gặp
1) Uống vitamin trước sinh có đủ không?
Đa số trường hợp, vitamin trước sinh chứa 27 mg sắt là đủ để phòng thiếu sắt. Tuy nhiên, nếu bạn đã thiếu máu, bạn cần liều điều trị cao hơn theo hướng dẫn bác sĩ.
2) Vì sao tôi mệt mỏi dù Hb chưa quá thấp?
Thai kỳ làm loãng máu sinh lý. Bạn vẫn có thể thấy mệt. Đánh giá ferritin giúp phát hiện thiếu sắt tiềm ẩn.
3) Tôi thèm ăn đá. Có nguy hiểm không?
Đây có thể là pica do thiếu sắt. Hãy đi kiểm tra ngay để được chẩn đoán và điều trị sớm.
4) Hb cao có tốt hơn không?
Hb quá cao liên quan nguy cơ bất lợi cho thai. Cần đánh giá toàn diện, không tự ý ngừng sắt.
Khi nào cần khám ngay?
Hoa mắt, khó thở nhiều, hồi hộp rõ.
Nhịp tim tăng, ngất xỉu.
Pica xuất hiện.
Xét nghiệm cho thấy Hb thấp theo mốc nêu trên.
Gợi ý thực đơn một ngày giàu sắt (tham khảo)
- Sáng: trứng ốp la và bánh mì nguyên cám.
- Phụ sáng: sữa chua và kiwi.
- Trưa: bò xào rau bina, cơm gạo lứt.
- Phụ chiều: nước cam tươi.
- Tối: cá thu sốt cà chua, đậu lăng hầm.
- Uống viên sắt xa trà, cà phê, sữa. Kết hợp vitamin C tự nhiên.
Tóm tắt cho mẹ bầu
THIẾU MÁU TRONG THAI KỲ có thể là sinh lý hoặc bệnh lý.
Khám thai định kỳ và xét nghiệm đúng hẹn rất quan trọng.
Bổ sung 27–60 mg sắt và 400 µg folate mỗi ngày. Ăn đa dạng thực phẩm giàu sắt.
Khi thiếu sắt rõ, tuân thủ phác đồ sắt uống. Cân nhắc sắt tĩnh mạch nếu không dung nạp hoặc đáp ứng kém.
Kết luận
Thiếu máu trong thai kỳ là vấn đề phổ biến nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả nếu được phát hiện sớm. Mẹ bầu nên tuân thủ việc uống vitamin tổng hợp chứa sắt và acid folic, kết hợp chế độ ăn giàu dinh dưỡng, nghỉ ngơi hợp lý và khám thai định kỳ để bảo đảm sức khỏe cho cả mẹ và bé.
Tìm hiểu thêm tại đây
